سرآغازهای علوم انسانیِ مدرن در ایران - تاورنا

این تحقیق تلاشی است آغازین، و البته اولیه و ناکامل، در جست وجوی سرآغازهای علوم انسانیِ مدرن در ایران، البته در زمانه ای که هنوز علوم انسانی به وجود نیامده بود، و در فضایی که علوم مدرن یا جدیده تازه در حال شکل گیری بود. در واقع، این تحقیقی است نه درباره تاریخ علوم انسانی، که درباره پیش- تاریخ آن.

در بخشی از مقدمه می خوانیم: چنین حوزه ای زمینی است ناکوفته و ناهموار که طبیعتاً طی کردنِ آن چیزی جز فروغلتیدن و بازایستادنِ پیاپی نیست. این تحقیق در حالی انجام می شود که ما اطلاعات جامعی حتی درباره اینکه چه علومی در دارالفنون تدریس می شده اند و چه کتاب هایی در آن نوشته شده اند نداریم، و البته احتمالاً هرگز نخواهیم داشت. اما در عین حال، موضوعات آن در پژوهش های بسکمک با اجمال و تفصیلِ نسبی طرح شده اند و همین اشارات و تصریحات، مبنای حرکت تحقیق بوده اند، و گرچه محققان خود را مدیون این تلاش ها می دانند، اما به علت پراکندگیِ آنها، توان نام بردنِ تمامیِ آنها را در اینجا ندارند.

در چنین فضایی، این تحقیق با کمک پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی انجام شد، که در ابتدا قرار بود محدود به کتاب شناسیِ حوزه های مربوط به علوم انسانی باشد. کتاب شناسیِ اولیه ای هم تهیه شد و در اختیار پژوهشکده نهاده شد؛ اما در نهایت، با مساعدت این پژوهشکده، تحقیق با هدفی گسترده تر و بلندپروازانه تر آغاز شده و به انجامِ احتمالاً نافرجامِ کنونی رسید. از پژوهشکده متشکریم که این امکان را پیشِ روی ما گذاشت و تا خاتمه، صبورانه و مشفقانه از این تحقیق حمایت کرد.

در طول تحقیق، اگر مشاوره فکری و مساعدت نظری و اطلاعاتیِ بعضی نفرات وجود نمی داشت، حاصل کار از این بی قدرتر می بود و جهتِ انجامِ کار به بیراهه هایی شاید بی خاتمه می افتاد. از محمد رضاییِ عزیز متشکریم که نتایج کار را در مراحل مختلف بازبینی کرد و با دقت نظر و هم فهمی و داوریِ خود، ما را در این جهت همراهی نمود. همچنین، از مصطفی کریم خان زند متشکریم که علاوه بر مشارکت در طرحِ پرسشِ تحقیق، پس از انجام کار، متن اولیه تحقیق را خواند و اصلاحات و اشارات و سؤالات تاریخی و نظریِ مهمی را بیان کرد که ما را در بازبینیِ تحقیق کمک رساند. در طول کار، مصاحبت با حسام ترکمان بارها به گروه تحقیق کمک کرد تا موضوعات را بهتر و سنجیده تر به کار اضافه کند و حضور او از خطاهای بسکمک جلوگیری کرد. در نهایت، باید مراتب قدردانی و احترام خود را نسبت به حسین معصومیِ همدانی ابراز کنیم که همدلانه در گفت وگویی طولانی بر سر کار مشارکت داشت و گذشته از اطلاعات تاریخیِ سودمند، با منظر نظریِ سنجیده خود نسبت به تاریخ علم و تاریخ علوم در عصر قاجار، به صورتبندیِ درست تر و تفصیل سنجیده تر کار کمک کرد.

در این تحقیق از منابع کتابخانه ایِ متعددی به صورت آنلاین و حضوری استفاده شده است. بر ذمه ماست که تشکر کنیم از دست اندرکاران سایت و کارکنان کتابخانه های مجلس، کتابخانه و مرکز اسناد ملی، موزه ملیِ ملک، و کتابخانه آستان قدس رضوی. همچنین، باید از سرکار خانم فهیمیان و سرکار خانم حری، کتابداران بخش های نشریات و نسخ خطیِ دانشگاه تهران، صمیمانه تشکر کنیم. این تحقیق بدون حضور این افراد ناممکن می بود، گرچه همت تمامیِ این افراد، اغلاطی را که دلیلی جز قصور مؤلفین ندارد، به طورکلی نزدوده است.

دارالفنون یکی از نهادهای عمده دانش در عهد ناصری است. این نهادِ حوزه دانشِ آن موقعه را به تمامی اشغال ننموده بود و از آنجا که تجربه ای یکپارچه و سازمان مند نبود، حتی نمی توان آن را نماینده یک مفهوم کلی، نظیر گرایش فکری، عصر تاریخی و... دانست. اما صدایی بود در میان صداهای این عصر. این صدا ادعای تأسیس علم جدید اروپایی را داشت و یکی از مروجین اصلیِ سازمان دانش و طبقه بندیِ علوم غربی در ایران بوده است. اما مسلماً معنای دقیق و یکدستی برای علوم اروپایی نمی توان جست و باید گفت قرائت یا قرائت های مشخصی از علوم اروپایی در دارالفنون جریان داشته است. می توان پرسید که دارالفنون این امر عام یعنی علم مدرن را چگونه به وسیله فراوریات علمیِ خاصِ خود دنبال نموده است؟ و نویسندگان این متون از علوم مدرنی که می خواستند تأسیس نمایند، چه قرائتی داشته اند؟ آثاری که در این مدرسه نوشته شده و تدریس می شدند، دقیقاً ادعای تأسیس چه علمی را داشته اند و حول چه مسائلی متمرکز بوده اند؟ اما هر چه این تحقیق پیشتر رفت، بیشتر به این مفروض اولیه خود اطمینان یافتیم که دارالفنون یک پروژه کاملاً ازپیش طراحی شده با ایده ای مرکزی نبوده است، بلکه نهادی برای سازمان دادن به تلاش های متعدد در جهت ورود علم غربی بوده است که بنا به اقتضای زمانه و محدودیت ها و امکانات تاریخی تغییر شکل داده و دگرگون شده است. در نتیجه، سؤال کلیِ تحقیق این است که کتب نوشته شده در دارالفنون چه ادعاهای نوینی در حوزه علم به معنی عام دارند و این مدعاها چه تصویری از علم انسانی را ممکن می نماید؟

در میان این گستره متونْ بخشی به علوم انسانی می پردازند. مشخصاً منظور کتاب های دروس جغرافیا و تاریخ، کتب جغرافیایی و مهندسی، و معدودی کتاب در رشته های دیگر است که امروز ذیل عنوان علوم انسانی خود را باز می شناسند، علوم انسانی در همان زمانه معنا نداشته است. در میانه قرن نوزدهم میلادی، نه فقط در ایران، بلکه در سراسر دنیا، معنایی معادل آنچه امروزه از علوم انسانی مراد می کنیم وجود نداشته است. در نتیجه، نمی توان تصور کرد که علوم انسانی در دارالفنون شرایطی یکپارچه یا معنایی مشخص داشته است. چنین تصوری حال گرایانه است. اما می توان به معنایی که فوکو در نظر دارد، به تاریخ نگاریِ لحظه حال پرداخت و پرسید دارالفنون چه لحظاتی از علوم انسانیِ امروزین را بارور نموده است. چگونه زمینی برای توسعه آنها فراهم نموده و چه ریشه ها و تبارهای متعددی از علوم انسانی در دارالفنون قابل پیگیری است. یعنی ریشه های شرایط کنونی را دنبال کنیم. علوم انسانیِ امروز از اجزایی برخوردار است که بخشی از تاریخ آنها در دارالفنون شکل گرفته است. تاریخ، جغرافیا، ادبیات و عربی در آن موقع به هیچ معنا کلیتی نمی ساخته اند و برنامه و ساختار یکسانی نداشته اند. اما از میان علوم انسانیِ امروز ما، این چهار رشته و مشخصاً تاریخ و جغرافیای جدید هستند که در دارالفنون پیشینه هایی دارند. این ریشه ها یا ریزوم ها به ما کمک می نمایند تا از دارالفنون برای شرح شرایط کنونیِ علوم انسانی استفاده کنیم. حال آنکه می دانیم برای مثال در دارالفنون جغرافیا بیش از آنکه به تاریخ ربطی داشته باشد، به مسائل نظامی و حتی پزشکی مرتبط بوده است. و ادبیات و عربی اساساً در آن موقعه و مدت ها پس از آن بیشتر معرف علوم سنتی هستند تا علوم نو.

توجه به شاخه های مختلف دانش مدرن در ایران- خصوصاً علوم نظامی و پزشکی- از دوران عباس میرزا، به دلیل شرایط سیاسیِ وقت، به طور جدی آغاز شده بود. اعزام دانشجو به خارج، به کارگیریِ اروپاییان در امر تعلیم و تربیت و ترجمه و تألیف پاره ای کتب در زمینه های مورد نظر نشان گرِ تمایلِ روزافزونِ حکامِ آن موقع نسبت به دانش هایی بود که گمان می رفت عامل موفقیت و رجحانِ سیاسی و اقتصادیِ اروپاییان است. این توجه خاص، چند دهه بعد، در آغاز حکومت ناصرالدین شاه، در قالب تأسیس مدرسه دارالفنون به ظهور رسید. این مدرسه تلاشی سازمان یافته در راستای تحقق خواستی بود که از سال ها قبل در طبقه حاکم ایران شکل گرفته بود: تعلیم دانش ها و صنایعی که هدفش تأمین نیازهای کاملاً جدیدی بود که جامعه آن روز ایران با آن روبرو شده بود. هدف شاه آن بود که اغلب علوم و صنایعی که در بعضی دول متداول و معمول است، در این دولت نیز شایع شود و اهل ایران از هر علم، خصوصاً از علومی که زیاد به کار عامه خلق بیاید، آگاهی یابند (وقایع اتفاقیه، 3 صفر 1268ق، .2). از این رو، مدرسه دارالفنون از بدو تأسیس این هدف را دنبال می کرد تا علوم جدیده و انکشافات نافعه، که در ممالک فرنگ از چند مئه به زحمت بسیار و مشقت بی شمار به ظهور رسیده بود، در ممالکت محروسه ایران آغاز به رواج و انتشار نماید (اعتمادالسلطنه، المآثر والآثار، ج 1، 92).

در تاریخ دو سده اخیر، مدرسه دارالفنون صندلی ویژه ای در تببین تحولات فرهنگی و اجتماعی ایران داشته است. بسکمک از مورخین بر این باورند که افتتاح این مدرسه، نقطه عطفی در تاریخ علم ایران محسوب می شود. بعضی دارالفنون را آغازگر یک رنسانس فرهنگی در ایران دانسته اند، و بعضی دیگر آن را آغازگاه نهضت های سیاسی و اجتماعیِ یکصدوپنجاه سال گذشته می دانند، و دیگرانی آن را یکی از مهمترین حرکت های اصلاح گرایانه دو قرن اخیر می خوانند. این روایت روایتی است که در اولین تاریخ نگاری های مشروطه و متون مربوط به نوسازی بازتاب یافته و، چنان که خواهد آمد، پیوند وثیقی با تصویر امیرکبیر دارد. اما، برخلاف این دیدگاه، می توان هم زمان فرایند دیگری را در قضاوتِ حاصلِ کارِ دارالفنون تعقیب کرد که اتفاقاً آن را تلاشی بی حاصل و بذری البته شاید بارور، اما کاشته شده در شوره خاک ارزیابی می نماید. در توصیف ادبیات تحقیق، خواهیم گفت که چرا این دو سر طیف، برخلافِ این حکمِ کاملاً متعارض، با یکدیگر هم سِنخی و هم سُخنی دارند (نک. بخش 2-1-2: تاریخ نوسازی و تاریخ نگاری دارالفنون).

اما گذشته از این مناقشات تاریخی، روشن است که دارالفنون اثراتی در فضای علم ایران داشته، و یا لااقل در تاریخ، به عنوان یکی از اولین تلاش ها در زمینه های مختلف آموزش نوین یادکردنی است. برای مثال، یکی از مهمترین تأثیرات دارالفنون دگرگون کردن نهاد رسمیِ دانش و آموزش در ایران است که با آنچه پیش از آن مرسوم بود، آشکارا متفاوت است. به دلیل تقلیدی که این مدرسه از آموزشگاه های رایج در اروپا داشت، دروس ارائه شده و به خصوص محتوای آنها، متأثر از نمونه های اروپایی بود. این مدرسه با به کارگیریِ معلمان اروپایی، قصد آن داشت تا مشخصاً علوم جدید را به ایران منتقل کند و به جای فرستادن دانشجو به خارج، آنان را در داخل کشور و با هزینه ای کمتر و تعدادی بیشتر تربیت کند. در نتیجه، تأسیسی بودن، توجه به آنچه در عصر ناصری علوم جدید خوانده می شد، و الگوبرداریِ این علوم از اروپا سه مشخصه مهم این نهاد آموزشی بوده اند. عنوانی که پیش از دارالفنون بر این مدرسه نهاده بودند، یعنی مدرسه جدیده که تا مدت ها هنوز صفتی گویا برای وصف آن به حساب می آمد، خود نشان گر همین سه خصلت است. با توجه به این صفات، رویکرد آشکار یا مضمرِ غالبِ محققانِ حوزه تاریخ در ایران آن است که صورتبندیِ نظام دانش در ایران، از زمان تأسیس این مدرسه، با دگرگونیِ قابل تأملی همراه شده است.

دارالفنون با ارائه یک برنامه درسیِ کاملاً جدید و به کارگیریِ معلمان خارجی از یکسو، و پشتوانه اقتصادیِ حکومت از سوی دیگر، قادر گشت تا بنیان آموزشگاهی را پایه گذاری کند که بعدها معکمک برای ترویج دانش های نوین در ایران گشت. بنابراین، اگرچه در دارالفنون دانشی چون طب یا جغرافیا، که در ایران سابقه ای دیرینه داشتند، تدریس می شد، اما با صورت­بندیِ کاملاً متفاوتی ارائه می شد و لااقل دارالفنون با این ادعا بنیان گذاشته شده بود که این دانش ها را در گسست از اصولِ پیشینِ آموزشی در ایران تدریس خواهد نمود. همچنین، به دلیل حمایت جدیِ حکومت از آن، این مدرسه توانست نقش مؤثری در تحول این علوم در ایران ایفا کند. در هر حال، اگر از پاره ای مناقشات تاریخی بگذریم، آموزش عالیِ جدید در ایران معمولاً آغازگاه خود را به مدرسه دارالفنون بازمی گرداند و از این نظر، این مدرسه از صندلی مهمی در تاریخ آموزش ایران برخوردار است. گرچه شاید اثرات شرایط این مدرسه در عصر ناصری مستقیماً بر لحظه کنونیِ آموزشگاهِ ایران چندان چشمگیر و روشن نباشد، اما یکی از سرآغازهای نظم کنونیِ دانش همین مدرسه است.

تحقیق درباره دارالفنون می تواند جنبه های مختلف آن را بازتاب دهد. تحلیل از زاویه تاریخ علم، تحلیل سیاسی، نهادی، آموزشی و ... هر یک منطق، هدف و روش خود را دارند، اموری را رؤیت پذیر می سازند و بخشی از داده ها را کنار می گذارند.

تحقیق حاضر از زاویه ای نزدیک به تاریخ علم به دارالفنون می پردازد، به معنای خاصی از تاریخ علم که در آن شکل گیریِ مفاهیم، در زمینه های تاریخی شان موضوع بحث است و می توان برای تمایز، به تأسی از بعضی مورخان علم نظیر کانگیلم، آن را تاریخ مفاهیم علمی خواند. برای تحلیل این جنبه از دارالفنون، یعنی شکل گیریِ موضوعات و مفاهیم علمی، آنچه باید تحلیل شود مباحث دارالفنون است. از این مباحث آنچه در دسترس ماست، بخشی گزارش های باقی مانده از آنهاست، و بخشی هم نسخه هایی از کتاب هایی که جسته و گریخته در کتابخانه های مختلف پیدا می شوند. گزارش این مباحث در متن های معروف تاریخی چندان فراوان نیست؛ آنهایی هم تقریباً در میان محققان این موضوع شناخته شده بوده اند، گرچه نکات مهمی را درباره ساختار و بازیگران دارالفنون و گاه شماریِ وقایع مهم آن به دست می دهند، اما وارد مباحث محتوایی درباره چیستیِ مباحث دارالفنون نمی شوند. در میان مطبوعات هم فارغ از روزنامه دانش، که یکی از مهمترین منابع دست اول مباحث دارالفنون است، مباحث محتوایی درباره مباحث دارالفنون اندک است، گرچه مطبوعات مختلف، خصوصاً مطبوعات رسمی، از وقایع اتفاقیه تا ایران، گزارش هایی از این مدرسه ارائه نموده اند و روزنامه علمی و روزنامه علمیه دولت علیه هم حاوی گزارشاتی درباره دارالفنون هستند. آنچه می تواند این گزارش ها را تکمیل کند آثار مکتوب دارالفنون است که در تحقیقات قبلی هم از نظر محتوایی چندان مورد اعتنا نبوده اند، چراکه آن تحقیقات از زاویه تاریخ مفاهیم علمی به موضوع نمی نگریسته اند.

آثار مکتوب دارالفنون را می توان در چهار دسته دید:

الف) متونی که استادان و دیگر دست اندرکاران دارالفنون برای تدریس یا گسترش دانش نوین تهیه نموده اند. این متون به بهترین نحو نشان می دهند که علم جدید به چه معنا در مدرسه رواج می یافته است.

ب) متونی که شاگردان دارالفنون نوشته اند. این متون خود شامل چند طیف است: از متونی که به نوعی ذیل پروژه دارالفنون می گنجند، مثلاً متونی که جزوه های درسی بوده اند، تا متونی که به وضوح ارتباطی با دارالفنون و علم ندارند. بعضی از گزارش های پیش گفته درباره دارالفنون در همین متون نهفته هستند، اما مشخص حدود اهمیت این متن ها و ارتباط شان با پروژه دارالفنون مشکل زاست.

ج) متون دارالطباعه. این متون توسط چاپخانه دارالفنون، یعنی دارالطباعه خاصه علمیه مبارکه دارالفنون طهران منتشر می شده که امروز در دسترس ما هستند و آنها را می شناسیم. این متون در حوزه های مختلف پراکنده هستند و از متن های دینی و ادبی تا متون علمی را شامل می شوند. اما این تنوع موضوعی باعث می شود که نتوانیم درباره سطح علمی بودن بعضی از متون بینابینی و اینکه تا چه حد نماینده نگاه علمی مدرسه هستند، به سادگی تصمیم گیری کنیم.

د) متون متنوعی هستند که کاملاً مرتبط با دارالفنون هستند. برای مثال، گزارش های دولتیِ مرتبط، متونی مانند سرشماریِ تهران که شاگردان و استادان دارالفنون آن را انجام داده اند.

مسئله تحقیق حاضر این است که اگر دارالفنون آغازگاه نهاد دانش مدرن در ایران و موجد و مروج طبقه بندیِ نوینی از علوم در ایران بوده، این مهم را چگونه به وسیله فراوریات علمیِ خود دنبال نموده است. چنان که گفتیم، معلمان اروپایی و ایرانی، به همراه دانشجویان و فارغ التحصیلان مدرسه، از همان سال های اولیه اقدام به تألیف یا ترجمه کتب مختلف نموده اند. بسکمک از این آثار در قالب نسخه های خطی به جا مانده، و بخشی دیگر از آن به صورت چاپ سنگی موجود است. در هر دو دسته، متون بسکمک را مصححین تصحیح انتقادی و منتشر نموده اند. موضوع اصلیِ این تحقیق آنالیزِ آثار علمیِ مکتوبِ (تألیف یا ترجمه) معلمان، رؤسا، و دانش آموزان این مدرسه از بدو تأسیس تا نزدیک به نیم قرن بعد، یعنی خاتمه دوره ناصری است.

تا کنون تحقیقات بسکمک با موضوع دارالفنون انجام گرفته، یا در تحقیقات بسکمک تحلیل هایی از این مؤسسه آمده ست، اما هیچیک فراوریاتِ علمیِ مکتوبِ این مدرسه را به طور دقیق مورد توجه قرار نداده اند. اگر این مدرسه تا به این اندازه در تاریخ دو سده اخیر ما، به لحاظ آثار اجتماعی و حتی سیاسی ای که از خود به جا گذاشته است، حائز اهمیت یا آغازگر بوده، یا لااقل اگر نشانه ای مهم از یک گسست یا آغاز تاریخی است، بی شک فراوریات علمیِ مکتوب آن می تواند و باید محل تحقیق و تأمل باشد.

بعضی محققان دیگر نیز به اهمیت این آثار مکتوب اشاره نموده اند. فی المثل، فریدون آدمیت یکی از سه تأثیر فکری و اجتماعیِ عمده دارالفنون را این می داند که با گشایش این مدرسه، معلمان به دستکمکِ مترجمان و شاگردان به نگارش کتب تازه ای پرداختند که بر اثر آن، دانش های غربیِ آن دوران میان طبقه وسیع تری از اجتماع شناخته شد (آدمیت، امیرکبیر و ایران، 354-355). برای مثال، میرزا تقی خان انصاریِ کاشانی، که از پزشکان فارغ التحصیل مدرسه دارالفنون و مدیر روزنامه فرهنگ اصفهان بود، کتبی در زمینه قواعد بهداشت و نیز جغرافیای زمین مطابق با علوم جدید تألیف کرد که آنها هر هفته در حاشیه روزنامه فرهنگ به چاپ می رسانید. می دانیم که چاپخانه دارالفنون، که به مطبعه دولتی نیز معروف بود، آثار استادان دارالفنون و بعضی کتب دیگر را به چاپ می رساند که می توانست در اختیار بخشی از علما و اهل علم قرار گیرد. به عبارتی، ادعا می شود که مدرسه دارالفنون، به وسیله فراوری آثار علمیِ مکتوب و انتشار آن، توانسته بخش وسیع تری از جامعه را متأثر کند و این یکی از کارنمودهای مهم این مدرسه بوده است. آنالیزِ این آثار همچنین می تواند چگونگی و نحوه این تأثیر مهم را روشن نماید و نشان دهد که این ادعا تا چه حد قرین واقع است.

در بخش دیگری از این مقدمه آمده است: از جمله موانعی که تا کنون انجام چنین تحقیقی را به تأخیر انداخته، آن است که بسکمک از آثار فراوریشده در این مدرسه طی دوره ناصری، به صورت نسخ خطی یا چاپ سنگی در کتابخانه های مختلفِ سراسر کشور پراکنده است و حتی از بعضی از آن نسخه ها هنوز فهرستی تهیه نشده است. یک جست وجوی ساده در وبسایت هایی چون آقاعظیم (بانک اطلاعات کتب و نسخ خطی) و دیگر کتابخانه های مهم کشور، نشان دهنده مشخصات صدها جلد نسخه خطی و چاپ سنگی از تألیفات و ترجمه های معلمان و شاگردان مدرسه دارالفنون است که در کتابخانه های مختلف موجود است. در واقع، به نظر می رسد که هنوز شناخت جامعی از نسخه های دارالفنون نداریم. این شناخت، مانند هر شناخت تاریخیِ دیگر، هرگز به کمال و خاتمه نخواهد رسید. در نتیجه، ما، چنان که اشاره خواهیم کرد، تلاش نموده ایم تا حدودی خود را به شناخت امروزین این متون مسلح کنیم؛ اما پیشاپیش می دانیم که تمامیِ منابع تحلیل و حتی شناسایی نشده اند و مباحث مطروحه در این تحقیق، قابل تعمیم به چنان متونی نخواهد بود.

اما فارغ از این دشواری های روشی، که در ادامه به تفصیلِ بیشتر بیان خواهند شد، باید فراوریات این مدرسه در حوزه هایی که بعدها علوم انسانی نام گرفته، تحلیل شوند تا کار تحقیق حاضر پیش برود. برای پاسخ به سؤالاتِ این تحقیق، در درون متون شاگردان و معلمان و کارگزارانِ دارالفنون، باید به روبرواتی توجه کرد که با منطق علم به معنای عام صورت پذیرفته و همچنین فهمی که این روبروات از تجربیاتِ آغازینِ علمِ انسانی به بار آورده اند. از این رو، در آغاز می باید فضایی ترسیم شود که دارالفنون در آن فضا شکل گرفته و بالیده است. در این سطح، می باید به بستری نظر کرد که دارالفنون در آن شکل بندی شده است. توجه به این بستر از این حیث اهمیت دارد که آنچه آن را تاریخ نگاریِ تجدد گرای دارالفنون نامیده ایم، شکل بندیِ دارالفنون را به یک خلأ حواله می دهد. فهم دارالفنون همچون تقلیدی از غرب و الگوگیری از غرب، یک بخش مهم از فضا-زمان تاریخی را در پرانتز می گذارد و آن هم بستر و زمانه ای است که برآمدن دارالفنون را شرح می دهد. این گزاره که دارالفنون یک تقلید و کپی برداری است نمی تواند شرح دهد که چرا در یک زمان و مکان خاص دارالفنون مسئله شده است، و دارالفنون چه نسبتی با سازوکار علم پیش از خود برقرار نموده است.

نگاه رایج فضا-زمان شکل بندیِ دارالفنون را به خلأ بدل می نماید و از این رو، در شرح دارالفنون یا راه اغراق می پیماید و آن را نقطه عطفی بس عظیم می پندارد، و یا به این ادعا می رسد که تا پیش از دارالفنون چیزی به نام علم و نظم اجتماعیِ علم در ایران وجود نداشته است و دارالفنون و سردمدارانش قهرمانان فراوری یک نظام علمی بوده اند. مروری بر متون مورخان دارالفنون این مدعا را روشن می نماید. این متون چندان به متن های نوشته شده در دارالفنون یا به دست شاگردان دارالفنون نظر ندارند و از بین آثار موجود، تنها به آن آثاری نظر دارند که یکسر خود را در نفیِ سنت پیشین تعریف می نمایند. از این رو، چهره های برجسته دارالفنون، افرادی نظیر اعتمادالسطلنه، اعتضادالسلطنه، میرزا ملکم خان، انصاریِ کاشانی، نجم الدوله و غیره، یکدست دیده می شوند که همه در منطق نظم نوینی از علم -که در گسست از شرایط پیشین قابل شرح اند- جای دارند. اما روبروه با متون این چهره ها درباره علوم جغرافیایی و تاریخی، و خصوصاً بخشی از آن که ناظر به انسان است، میدان نیروی دیگری را رؤیت پذیر می نماید که در پژوهش های پیشین کمتر به آن پرداخته شده است.

دارالفنون در خلأ ممکن نشده است. این بحث را در فصل سوم دنبال خواهیم کرد و منطق علم و فضای تاریخیِ شکل بندیِ دارالفنون در روبروه با علم جدید- خاصه کیهان شناسیِ جدید- را روشن خواهیم ساخت. در واقع، موضوع این بخش این است که چطور مفهوم علوم جدید در منازعات بر سر دارالفنون به کار گرفته شد، چه مخالفت هایی را نیرو بخشید، و چگونه به اصلاح رویه هایی در دارالفنون انجامید. علوم جدید، برای این تحقیق، مفهومی تاریخی است که در عصر ناصری حاضر بوده است، نه مقوله ای عام که تمایزی بنیادین میان علوم را نشان می دهد. به علاوه، منطق روبروه انصاریِ کاشانی با منطق علم لزوماً همان روبروه ای نیست که برای مثال نجم الدوله یا اعتمادالسلطنه دارند. در سطح دیگر، عقلانیتِ فنیِ میرزا ملکم خان لزوماً در همان منطقی جای ندارد که تفکر طبیعیِ انصاریِ کاشانی بر آن تأکید دارد. در فصل چهارم، با مرور آثار کلیدیِ افراد مذکور، تلاش خواهیم کرد تصویری از ایده علم در دارالفنون ارائه کنیم تا میدان اندیشه همچون تقابل نیروها را روشن سازیم. اندیشه های رایج در دارالفنون، به مثابه نیروهایی به شدت مادی، اثراتی خاص بر جای می گذارند و هندسه حاکم بر میدان نیروهای دارالفنون را ترسیم می نمایند.

چندان اهمیت ندارد که فهم این افراد کلیدی را در مقایسه با همتایان غربی شان روشن کنیم و ببینیم که آیا آن فهم غربی را درست فهمیده اند یا نه. آنچه اهمیت دارد اثرات این فهم است، ولو اینکه آن فهم از علم با فهمی که در غرب رایج است، اگر بتوان از یک فهم رایج در غرب حرف زد، تفاوت داشته باشد. این نوع نگاه به اندیشه نیز در ایران شیوع عام دارد که با نشان دادن آنچه جهل چهره های کلیدیِ اندیشه جدید در ایران خوانده می شود، شکل بندیِ مدرنیته ایرانی را شرح دهند. برای مثال، اگر نشان دهیم که مفاهیم جدید اندیشه غربی در اندیشه قدیم ایرانی ادغام شده است، پس می توانیم نشان دهیم که به خاطر جهل به مبانیِ اندیشه غربی، چیز جدیدی اتفاق نیفتاده است و هرچه هست بازفراوری مفردات اندیشه قدیم است. این نوع نگاه توجه ندارد که اندیشه و فهم نه همچون نظام صدق-کذب راستین، که همچون نیرویی مادی عمل می نماید. اما در خصوص فهم علمی که در دارالفنون یا به طور کلی در عصر قاجار فراوری شده، چندان اهمیتی ندارد که برای مثال ملکم خان جامعه غرب را درست درک نموده است یا نه، بلکه آنچه مهم است اندیشه ملکم خان همچون نیرویی است که در شرایط مداخله می نماید، ولو اینکه این اندیشه محصول شکلی خاص از بازنماییِ غرب باشد. آنچه واحد تحلیل است آرایش نیروها در میدانِ شکل بندیِ نظام دانش در ایران است نه صدق و کذب یک نظام فکری در مقایسه با همتایان غربی اش. پژوهش تاریخی نمی تواند ابژه تحقیق خود را رها کند و به آنالیزِ صدق و کذب گزاره های صادرشده بپردازد. تحقیق درباره دارالفنون می باید آموزه های علم دارالفنون را آنالیز کند تا میدان نیروها و پیامدهای متعین و انضمامیِ این اندیشه ها در درون فضا-زمان تاریخی روشن شوند و فهمی از نسبت نیروها حاصل شود. در نتیجه، نمی باید با درافتادن به دام تحلیل ذهنیِ مؤلفان، نشان دادن جهل یا بصیرتِ نویسندگان، نشان دادن خطاهای منطقی و غیره، به دام شکلی از تفلسف بیافتد و ساحت مادی و متعین امور را رها کند.

با این وصف، بعد از ترسیم فضای دارالفنون و ایده علم در دارالفنون، در فصل پنجم تلاش می کنیم اولین شکل بندی های علم انسانی در دارالفنون را در نسبت با منطق علم روشن سازیم تا شرح دهیم که تاریخ، جغرافیا، و جمعیت شناسی، به عنوان سه محور اساسیِ علم انسانی در دارالفنون، چگونه ممکن گشته اند. در فصل خاتمهی نیز یافته ها را به بحث خواهیم گذاشت.

کتاب مساله علم و علم انسانی در دارالفنون عصر ناصری به تلاش ابراهیم توفیق، مهدی یوسفی و آرش حیدری با شمارگان 200 نسخه در صفحه به بهای 32 هزار تومان از سوی انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی منتشر شده است.